BMT Taraqqiyot dasturi Korrupsiyaga qarshi kurash agentligi, Koreya Respublikasining Korrupsiyaga qarshi kurash va fuqarolik huquqlari bo‘yicha komissiyasi, BMTTDning Seul siyosat markazi va Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlikda O‘zbekistonda jamiyatning korrupsiya haqida xabar berishga tayyorligini baholashga qaratilgan tadqiqot o‘tkazdi.

So‘rovda O‘zbekistonning 14 viloyatidan 503 nafar respondent ishtirok etdi.

Tadqiqot natijalariga ko‘ra, respondentlar asosan korrupsiyani poraxo‘rlik va qarindosh-urug‘chilik deb tushunadi. Respondentlarning 50 foizdan ortig‘i mansabni suiiste’mol qilish va qarindosh-urug‘chilikni korrupsiya deb hisoblasa, 40 foizdan kamrog‘i buni qimmatbaho sovg‘alar berish bilan bog‘laydi. Aksariyat odamlar sovg‘alarni korrupsiya deb emas, balki minnatdorchilik belgisi deb tushunadi.

Pora olish (88,4%) va pora berish (68,4%) ko‘pchilik tomonidan qoralanadi, ammo sifatli xizmat uchun kichik sovg‘alar norma sifatida qabul qilinadi. Respondentlarning 22,4 foizi majburlikdan pora berish holatini qoralamaydi.

Ayollar pora beruvchilarga nisbatan, erkaklar esa pora oluvchilarga nisbatan kechirimli.

So‘rovnoma ishtirokchilari sog‘liqni saqlash (56,4 foiz), ta’lim (ayniqsa, oliy ta’lim — 39 foiz) va hokimliklarni (25,6 foiz) eng korrupsiyalashgan sohalar deb atagan.

Korrupsiya jiddiy ta’sir ko‘rsatuvchi sohalar: yo‘l harakati xavfsizligi xizmati (erkaklar — 27,2%, ayollar — 18,4%), ichki ishlar organlari (erkaklar — 26,8%, ayollar — 18,8%), avtomobil yo‘llari (erkaklar — 21,6%, ayollar — 12,8%) va qurilish sohasi (erkaklar — 23,6%, ayollar — 13,2%).

Qishloq aholisi shahar aholisiga qaraganda avtoyo‘llarni eng korrupsiyalashgan soha sifatida ko‘rsatgan — mos ravishda 22,2% va 12,8%.

Korrupsiyaga oid voqealarga guvoh bo‘lganlarning faqat bir nechtasi bu haqda korrupsiyaga qarshi kurash idoralariga xabar bergan. Respondentlarning 74,8 foizi korrupsiya holatlari haqida xabar berishga tayyor, shu jumladan, 82,2 foizi buning uchun portallar yoki mobil ilovalardan foydalanishga tayyor. Respondentlarning 12 foizi korrupsiya haqida xabar berish yomon deb hisoblaydi.

Ayollarga (70,4%) nisbatan erkaklarda (79,2%) korrupsiya haqida xabar berishga tayyorlik biroz yuqoriroq. Shu bilan birga, ayollar (85,2%) korrupsiya haqida xabar berish uchun portal yoki mobil ilovadan foydalanishga ko‘proq tayyorligini ko‘rsatgan.

Odamlar korrupsiya haqida xabar bermasligining asosiy sababi o‘zlari uchun salbiy oqibatlardan qo‘rqishdir — 48,6%. Yana bir sabab: odamlar buni befoyda deb hisoblaydi va hech kim bunga e’tibor berishiga ishonmaydi (24,8%).

Yana 20,4 foizi qayerga murojaat qilishni bilmaydi, 19,8 foizi korrupsiyadan shaxsiy foyda oladi. 13,8 foizi minnatdorchilik belgisi sifatida pul va sovg‘alarni ixtiyoriy ravishda berishini, 7,4 foizi esa bu noqonuniy harakat ekanini bilmasligini qayd etdi.

Respondentlarning fikricha, “suyunchi”, “to‘yona”, “rahmat” kabi tushunchalar istisno tariqasida o‘zida hurmat va qo‘llab-quvvatlashni namoyon qiladi. Odamlar ular qiyinchiliklarni yengib o‘tishni osonlashtirishga yordam berishi uchun “yurakdan beriladi”, deb hisoblaydi.

“Masalan, 10 million so‘m jarima to‘lash kerak bo‘lsa, inspektor bilan kelishib, 2 million to‘laysiz. Endi 10 million qayerdayu, 2 million qayerda ekanini o‘ylab ko‘ring”, — deb javob berdi toshkentlik respondentlardan biri.

Respondentlarning 64 foizi korrupsiyaga qarshi kurashda ishtirok etayotgan hokimiyat organlariga ishonadi, 28 foizi ularga ishonmaydi, 8 foizi javob berishga qiynaladi.

Korrupsiyaga qarshi kurash bo‘yicha shahar aholisining OAVga (qishloq aholisining 13,7 foiziga nisbatan 20,3 foiz) va bloggerlarga (14,1 foizga nisbatan 17,3 foiz) ishonchi biroz yuqoriroq. Qishloq aholisi Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligiga ko‘proq ishonadi (shahar aholisining 15 foiziga nisbatan 21,4 foiz).

Nogironligi bor shaxslar korrupsiyaga qarshi kurashda eng ko‘p ishonadigan tashkilotlari qatoriga Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi, OAV va blogerlarni kiritdi.

Respondentlarning 5 foizdan kamrog‘i hech kimga ishonmasligini aytdi.

Ishonchliligi past bo‘lgan muassasalar sifatida mahalliy muassasalar, jumladan, hokimliklar va mahallalar ataldi.

Tadqiqot mualliflari korrupsiya holatlari haqida xabar berishdan qo‘rquvni keltirib chiqaradigan shart-sharoitlarni yo‘q qilishni tavsiya qildi. Xususan, taklif etiladi:

• Anonim xabar berishga chek qo‘yish, shu bilan birga, xabar beruvchining maxfiyligini kafolatlash va raqamli ommaviy hisobot mexanizmlarini kengaytirirish;
• Raqamli ommaviy hisobot mexanizmlarini kengaytirish;
• Korrupsiyaning zararini tushuntirish orqali aholining huquqiy savodxonligini va uning salbiy oqibatlaridan xabardorligini oshirish. Korrupsiya har ikki tomon uchun ham foydali ekani haqidagi jamoatchilik fikriga chek qo‘yish.
• Intuitiv interfeys, maxfiylik va xavfsizlik kafolatlari, fikr-mulohaza bildirish mexanizmlari, ma’lumotnomalar, hukumatning ishtiroki, tahliliy vositalar va ommaviy axborot vositalari va raqamli kanallar orqali korrupsiya haqida xabar berish uchun onlayn portal yaratish.

Bundan tashqari, korrupsiyaga qarshi kurashishda davlat organlari mas’uliyatini oshirish va davlat xizmatchilarining immunitetini mustahkamlash tavsiya etiladi.

Tadqiqotda qayd etilishicha shuningdek, sud jarayonlarining shaffofligini oshirish, asosiy vazirliklarda korrupsiya holatlarini monitoring qilish va nazorat qilish tizimini joriy etish, qarorlar qabul qilish, moliyaviy operatsiyalar va xaridlar shaffofligini ta’minlash zarur.

Boshqa tavsiyalar qatoriga aholining turli guruhlari uchun ochiq bo‘lgan korrupsiya haqida xabar berish kanallarini yaratish, korrupsiya holatlarini tergov qilishda fuqarolar va huquqni muhofaza qiluvchi organlar o‘rtasida vositachi sifatida fuqarolik jamiyatini qo‘llab-quvvatlash, korrupsiya to‘g‘risidagi xabarlarni ko‘rib chiqish jarayonini takomillashtirish va xabar beruvchilarni himoya qilish kiradi.