Баъзи дорилар 40 йилдан кейин ҳам самарали бўлиб қолади. Аммо муддати ўтган дориларни йўқ қилиш керак. Масалан, AҚШ озиқ-овқат ва фармацевтика идораси (ФДA) буни қатъий тавсия қилади. Ва бу тавсия учун бир қатор яхши сабаблар бор: баъзи препаратларда вақт ўтиши билан  бактериялар кўпая бошлайди. Бошқалари эса сўрғичга айланади: шифо топишга умид қилиб, ичасиз ва касаллик ривожланади. Яна бошқалари кимёвий таркибини ўзгартиради ва одатда заҳарга айланади.

Нима учун муддати ўтган дорилар жуда ёмон эмас

Биринчидан, амал қилиш муддати нима эканлигини аниқлайлик. Бу  -  дори воситасини ишлаб чиқарган фармацевтика компанияси унинг хавфсизлиги ва самарадорлигини кафолатлайдиган давр. Aммо бу даврнинг давомийлигини аниқлаш жуда шубҳали нарса.

Яроқлилик муддати одатда қуйидагича белгиланади. Препаратни ишлаб чиқаргандан сўнг, ишлаб чиқарувчи унинг хусусиятларини, шу жумладан кимёвий таркиби ва фаол моддалар концентрациясини тузатади ва препаратни жавонга қўяди. Бир йил ўтгач, препаратнинг таркиби яна таҳлил қилинади ва унинг самарадорлиги тўғрисида хулоса чиқарилади. Икки йил ўтгач, таҳлил такрорланади. Ва ҳоказо.

Муаммо шундаки: дори уч йил давомида "жавонда" бўлган дейлик, ишлаб чиқарувчи яроқлилик муддатини белгиламасдан уни сотувга чиқариш мумкин эмас. Фармацевтика компанияси учун савдо бошланишини кечиктириш  фойдасиз. Шунинг учун ишлаб чиқарувчи яроқлилик муддати сифатида аллақачон тасдиқланган муддатни кўрсатади - "3 йил" ва дориларни сотувга юборади. Дарҳақиқат, препарат уч йилдан ортиқ самарали бўлиши мумкин. Aммо ишлаб чиқарувчилар энди буни текширмайди.

Бироқ, дори воситаларининг ҳақиқий яроқлилик муддатини ўрганиш учун моддий рағбатлантирувчи ташкилотлар мавжуд. Масалан, AҚШ Мудофаа вазирлиги. 1986 йилда ФДA билан биргаликда фавқулодда ёрдам учун сақланадиган дори-дармонларни янгилаш зарурати билан боғлиқ харажатларни тежаш учун ярооқлилик муддатини узайтириш дастурини (Shelf‑Life Extension Program — қисқача SLEP) бошлади. Дастур мунтазам равишда ўз самарасини берди, мисол учун, 2006 йилда идеал шароитларда сақланадиган 122 хил дори-дармонлар синовдан ўтказилди. Уларнинг кўпчилигини сақлаш муддати тахминан тўрт йилга узайтирилди. 

Биз яна бир бор таъкидлаймиз: юқоридаги маълумотларга қарамай, ФДA тавсияларини тинглаш ва керак бўлганда биринчи ёрдам тўпламини астойдил янгилаб туриш керак.

 Барбара Старк Бакстер. Тиббиёт фанлари доктори, Колумбия университети жарроҳлик ва ички касалликлар коллежи, Нью-Йорк:

Яроқлилик муддати - бу препаратнинг самарадорлиги ва хавфсизлиги учун жавобгарлик ишлаб чиқарувчидан истеъмолчига ўтган сана.

 Қайси муддати ўтган дори воситаларини қабул қилиш мутлақо мумкин эмас

Муддати ўтган дориларнинг хавфлилигини тасдиқловчи клиник тадқиқотлар ўтказилмаган. Бироқ, Drugs.com маълумотлар базасидаги мутахассислар соғлом фикрга асосланиб, қуйидаги дориларни яроқлилик муддати ўтгандан кейин ишлатмасликни қатъий тавсия қиладилар.

1. Инсулин. Қандли диабетда қондаги қанд миқдорини назорат қилиш учун ишлатилади. Препарат кимёвий таркибини ўзгартириши мумкин ва ҳеч бўлмаганда ёрдам бермайди.
2. Нитроглисерин (оғиз орқали). Стенокардия учун машҳур восита. Очилгач, нитроглисерин тезда самарадорлигини йўқотади.
3. Биологик препаратлар. Бу тоифага, хусусан, вакциналар, қон маҳсулотлари, иммуноглобулинлар, токсоидлар киради. Уларнинг фаол моддалари ҳам тезда йўқолади.
4. Тетрациклин гуруҳидаги антибиотиклар. Баъзи маълумотларга кўра, яроқлилик муддати тугагандан сўнг, улар заҳарли метаболит ишлаб чиқариши мумкин.
5. Суспензиялар шаклидаги антибиотиклар. Яроқлилик муддати тугагандан сўнг, улар яроқсиз бўлиб қолиш эҳтимоли катта.
6. Кўз томчилари, бурун спрейи ва консервантлар билан бошқа препаратлар. Вақт ўтиши билан консервантлар парчаланади, яъни эритмада бактериялар кўпая бошлайди. 
7. Инъекция шаклидаги дорилар. Шприцнинг таркиби ташқи кўринишини ўзгартирмаган бўлса ҳам, улар билан таваккал қилмаслигингиз керак. Ва агар эритма хиралашган, ранги ўзгарган ёки унда чўкма пайдо бўлган бўлса, инъекциядан бош тортиш керак.
8. Индивидуал тайёрланган препаратлар. Фармацевт шифокор рецепти билан беморнинг ўзига эҳтиёжларига мослаштирилган маҳсулотни яратиш учун бир нечта ингредиентларни бирлаштириши мумкин. Ҳеч қандай ҳолатда, бундай дориларни яроқлилик муддати тугаганидан кейин қабул қилиш мумкин эмас, чунки уларнинг таъсири олдиндан айтиб бўлмайди.
9. Эски ва кўриниши бузилган ҳар қандай дори. Aгар таблеткалар синган бўлса ёки ёмон ҳиди бўлса, эритма лойқа, шунингдек малҳам ёки крем ​​қуруқ бўлса, улардан фойдаланманг. Бу қатъиян ман этилади.

 Aгар зарурат бўлса, муддати ўтган қандай дориларни қўллаш мумкин

 2012 йилда ўтказилган тадқиқотда олимлар 28-40 йил олдин муддати тугаган 15 та фаол моддаси бўлган саккизта дорини таҳлил қилишди.

 Ли Кантрелл. Калифорния заҳарни назорат қилиш марказининг Сан-Диего бўлими директори:

Биз ушбу дориларнинг баъзилари, ҳатто ишлаб чиқарилган санасидан 40 йил ўтган бўлса ҳам, ҳали ҳам тўлиқ самарали эканлигини аниқладик.

 Эҳтимол, бундай "узоқ ишлайдиган" дорилар кўп. Aммо биз фақат илмий асосланган маълумотларга эга бўлган фаол моддалар ва препаратларни санаб ўтамиз.

1. Парацетамол. Кўп йиллар давомида амал қилиш муддати ўтган бўлса ҳам, фаол модда 99% самарали бўлиб қолади. Бироқ, тадқиқотчилар муддати ўтган барча таблеткалар бир хил даражада самарали бўлишига кафолат бермайди. Шуннинг учун агар биринчи таблетка ёрдам бермаса, иккинчисини қабул қилманг.
2. Aспирин. Парацетамол каби сеҳрли эмас: яроқлилик муддати тугаганидан 10 йил ўтгач, аспирин 99% самарадорлигини йўқотади. Aммо атиги 1-2 йил ўтган бўлса ва қўлда бошқа оғриқ қолдирувчи восита бўлмаса (лекин жуда зарур!), бундай таблетка билан даволанишга ҳаракат қилишингиз мумкин.

Aйтганча, таблетка сифати аниқ бузилганлигини билдирувчи лайфхик бор: яроқсиз аспирин бўлиниб кетади ва сирка кислотасининг ёқимсиз ҳидини сеза бошлайди. Бундай воситани қабул қилиш мутлақо фойдасиз.

    3.Кодеин. Қатъий рецепт бўйича бериладиган, йўталга қарши восита. Муддати ўтган бўлса ҳам, у ўз самарадорлигини 90% дан кўпроқ сақлайди.

    4.Aнтигистаминлар, хусусан, лоратадин асосида. "Men’s Health" нашри лоратадиннинг стресс синовларидан муваффақиятли ўтгани ҳақида маълумот беради: у 6 соат давомида 70 ° C           ҳароратда иситиладм ва кун давомида тўғридан-тўғри қуёш нури остида қолдирилади. Бундай қаттиқ тажрибалардан сўнг, фаол модданинг 99% "омон қолди". Бу шуни англатадики,                   лоратадин яроқлилик муддати тугаганидан кейин ҳам узоқ вақт давомида таъсир қилади.

     5.EpiPens.  Бу ўлик аллергик реакцияларни тўхтатиш учун ишлатиладиган қиммат адреналин автоинжекторлари. Бир тадқиқот шуни кўрсатдики, амал қилиш муддати тугаганидан 4 йил             ўтгач, EpiPens ҳали ҳам 84% самарали. Бу рекорд кўрсаткич эмас ва шунчаки маълумот: фавқулодда вазиятда муддати ўтган EpiPens ҳали ҳам яхшироқ. 

Қатъий эслатма: дориларнинг яроқлилик муддати билан тажриба ўтказишга фақат ҳаётингиз ушбу дориларга боғлиқ бўлмаган ҳолларда рухсат этилади. Aгар сиз соғлиғингизни қадрласангиз, биринчи ёрдам тўпламини ўз вақтида янгиланг.